LANDENFICHE RWANDA

SOCIO-ECONOMISCHE ACHTERGROND

Rwanda heeft weinig natuurlijke rijkdommen en tot op vandaag is de economie vooral gestoeld op overlevingslandbouw met eenvoudige werktuigen en technieken. Naar schatting 90% van de actieve bevolking in Rwanda werkt als boer. Aan de andere kant heeft Rwanda een vruchtbaar ecosysteem dat echter de bevolkingsgroei niet kan bijhouden waardoor import van voeding noodzakelijk is. De voornaamste landbouwgewassen zijn matoke (groene bananen), (zoete) aardappelen, bonen, maniok, tarwe en maïs. Landbouw draagt 30,9% (2017) bij aan het Bruto Nationaal Product (BNP) en landbouwproducten maken ongeveer 63% uit van de inkomsten uit export. Koffie, thee en mineralen zijn de belangrijkste exportproducten met als bestemmingen voornamelijk China, Duitsland en de Verenigde Staten.

De industriële sector is vrij klein en maakt 17,6% van het BNP uit (2017) waarbij de mijnindustrie (mineralen) erg belangrijk is, met toepassingen in tal van elektronische en communicatieapparaten zoals mobiele telefoons. Elektriciteitstekorten, conflicten in buurlanden en een gebrek aan een goeie transportinfrastructuur blijven een handicap voor de ontwikkeling van de privésector. De dienstensector is, na een recessie in de jaren 2000, terug opgeklommen naar de grootste sector van het land met een bijdrage van 51,5% aan het BNP (2017). Het bank- en financiewezen, de klein- en groothandel, transport, hotels en restaurants zijn enkele van de belangrijke motoren.

Hoewel de genocide in 1994 de fragiele economie rake klappen toebracht, is Rwanda in staat geweest om substantiële vooruitgang te boeken en rapporteert het sinds 2003 een jaarlijkse groei van 6 tot 8 % samen met een lage inflatiegraad. De overheid heeft ook een gunstig fiscaal regime doorgevoerd en zet in op onderwijs, infrastructuur en zowel buitenlandse- als binnenlandse investeringen om armoede terug te dringen. Dit is ook te zien in de cijfers: in 2015 leefde 39% van de bevolking onder de armoedegrens terwijl dat in 2006 nog 57% bedroeg. Het spreekt voor zich dat er nog veel werk aan de winkel is en dat armoede een grote uitdaging blijft voor Rwanda. Eén van de strategieën om de status van een midden-inkomensland te bereiken, is het inzetten op informatie- en communicatietechnologieën. Daarnaast bouwt Rwanda zogenaamde ‘Special Economic Zones’ uit: zones te vergelijken met industrieparken waar ondernemingen genieten van fiscale, sociale en economische maatregelen. Deze zones zijn erop gericht investeringen uit alle sectoren (maar specifiek uit de agro business, handel en logistieke sector, informatie- en communicatiesector, de mijnbouw en bouwsector) aan te trekken om zo economische groei te bewerkstelligen.

LINK

Human Development Report 2019: Human Development Report van UNDP met daarin een analyse van ontwikkeling in Rwanda.

GENDER EN SEKSUALITEIT

Het Global Gender Gap rapport onderzoekt jaarlijks genderongelijkheid op vlak van gezondheid, educatie, politieke participatie en economische betrokkenheid. Rwanda bekleedt de eerste plaats onder Afrikaanse landen en de negende plaats wereldwijd in 2020 (Global Gender Gap Index), daarmee zakt het land drie plaatsen ten opzichte van het jaar voordien. Hoe dan ook, inzake gendergelijkheid streeft Rwanda de talloze Westerse landen voorbij. Na de genocide waarbij verkrachting als oorlogsinstrument werd ingezet en talloze vrouwen brutaal verkracht werden, gaf de overheid ruim aandacht en prioriteit aan de plaats van de vrouw in de maatschappij. Dit is merkbaar aan de functies die vrouwen bekleden in de regering, het inzetten op onderwijs van meisjes en de rol van vrouwen in de gezondheidszorg.

Politiek gezien werd in 2003 een wet aangenomen die een quota van 30% oplegde voor vrouwen in verkiesbare posities en tien jaar later braken de verkiezingen in het Rwandese Parlement een record met 64% verkozen vrouwen. Toch wordt de capaciteit van vrouwen in Rwanda nog steeds in vraag gesteld en moeten ze blijven opboksen tegen vooroordelen.

In het onderwijs zien we nagenoeg evenveel jongens als meisjes op de schoolbanken van het basisonderwijs. Bijna 80% van de jongens maakt het primair onderwijs af terwijl dat voor meisjes bijna 76% is. In het secundair zakt het aantal inschrijvingen maar zijn er meer meisjes dan jongens (een ratio van 1,12 meisjes ten opzichte van 1 jongen). Weinig maken het lager secundair echter af: 39% van de meisjes en 34% van de jongens die zich inschrijven voltooien ook effectief hun secundair onderwijs.

Moedersterfte is het laatste decennium sterk afgenomen: op vijf jaar tijd (van 2010 tot 2015) halveerde de moedersterfte van 468 doden per 100.000 inwoners naar 210. Voor jonge, ongetrouwde moeders in Rwanda, blijft het leven hard: ze vinden geen werk en worden vaak verstoten door hun familie. Gendergelijkheid lijkt eerder van toepassing te zijn op de meer welgestelde families.

LINK

Vrouwen nemen het voortouw in Rwanda (MO*, 2014)

ONDERWIJS

Na de genocide werd er stevig in onderwijs geïnvesteerd met de bedoeling de inschrijvingspercentages naar omhoog te krikken. In 1996 werd het schoolsysteem omgevormd tot een systeem met 6 jaar primair onderwijs (onderwezen in Kinyarwanda), 3 jaar lager secundair onderwijs en 3 jaar hoger secundair onderwijs (beide in Frans en Engels onderwezen). Later, in 2008, werd Engels de officiële onderwijstaal, behalve in de eerste drie jaren van het basisonderwijs. Dit met als reden de integratie van Rwanda in de Oost-Afrikaanse Gemeenschap te bevorderen.

Vanaf 2006 voorzag de Rwandese overheid gratis onderwijs in het publieke scholennet voor 9 jaar: 6 jaar van het lager onderwijs en drie jaar in het secundair. In 2012 werd dit opgetrokken tot 12 jaar. Ondanks het feit dat onderwijs gratis is, worden ouders wel geacht schoolmaterialen aan te kopen en bij te dragen aan de kosten om scholen te bouwen. Dit is voor sommige een te hoge kost waardoor een deel van de kinderen achterop blijft hinken. Hoewel inschrijvingsgetallen wijzen op een bijna volledige scholingsgraad (96 % in het primair onderwijs in 2015), blijkt dat in de praktijk veel minder leerlingen het onderwijs afmaken. Er zijn ook een aantal private scholen in het land, waarvan sommige behoren tot de Kerk, die hetzelfde curriculum volgen maar wel inschrijvingsgeld aanrekenen.

Ondanks de inspanningen van de overheid om kinderen naar school te laten gaan, blijft het algemene opleidingsniveau laag. Een gemiddelde Rwandees blijkt 3,3 jaar op de schoolbanken door te brengen (ter vergelijking: in Sub-Sahara Afrika is dat 4,5 jaar). De onderwijsinfrastructuur is namelijk ontoereikend voor het groeiend aantal leerlingen net als de schoolmaterialen. In het secondair onderwijs, waar de inschrijvingsgraad iets meer dan 28% (2015) bedraagt, is er tevens een tekort aan gekwalificeerde leerkrachten.
Daarnaast telde Rwanda in 2015 44 hogere onderwijsinstellingen (12 openbare en 32 private).

LINK

VLIR-UOS, Country Sheet Rwanda: deze landenfiche (zie factsheet bij background documents) van VLIR-UOS bevat naast algemene informatie over Rwanda ook een gedetailleerde uitleg over het onderwijssysteem en een overzicht van de ontwikkelingssamenwerking in het land, vooral vanuit VLIR-UOS en de Vlaamse instellingen van het hoger onderwijs.

GEZONDHEIDSZORG

De kwaliteit van het gezondheidszorgsysteem in Rwanda is historisch gezien erg laag, zowel vóór als onmiddellijk na de genocide in 1994. Iets meer dan 20 jaar geleden stierven nog steeds 1 op 5 kinderen voor hun 5de verjaardag, vaak aan de gevolgen van malaria. In 2000 maakte president Kagame van de gezondheidszorg een prioriteit via het Vision 2020 overheidsprogramma. Tegen 2013 werden uitgaven aan de gezondheidszorgsector opgetrokken tot 6,5% van het BNP, vergeleken met een luttele 1,9% in 1996. Ook werd er een systeem van zorgverzekeraars opgezet op lokaal niveau: de zogeheten ‘mutuelles de santé’. De armste onder de bevolking betalen geen premie in dit systeem terwijl het maximum per volwassene 8 dollar per jaar bedraagt. In 2014 was meer dan 90% van de bevolking aangesloten bij een dergelijke mutualiteit.

Rwanda is er dan ook de laatste jaren op vooruitgegaan wat betreft verschillende belangrijke gezondheidsindicatoren. Zo nam de levensverwachting toe van 55,2 naar 64 jaar tussen 2005 en 2013; zakte de kindersterfte van 106,4 naar 52 kinderen (onder 5 jaar) per 1000  geborenen, en werd tuberculose met ongeveer 30% teruggedrongen. Ondanks deze vooruitgang, blijft het algemene gezondheidsprofiel van Rwanda zwak door onder meer een hoge graad van overdraagbare aandoeningen zoals AIDS/HIV. Er is ook een nijpend tekort aan medisch personeel met enkel 0,84 dokters, verpleegsters en vroedvrouwen per 1000 inwoners (ter vergelijking: België kent meer dan 3 huisartsen per 1000 inwoners).

Rwanda richt zich ook op familieplanning en het gebruik van anticonceptiemiddelen wat geleid heeft tot een daling in het gemiddeld aantal geboortes per vrouw van 5,6 in 2005 tot 4,5 in 2016. Toch betekent dit dat de bevolking nog steeds met meer dan 2% groeit wat een grote druk legt op het ecosysteem, de infrastructuur en de beschikbare landbouwgronden. Landbouwproductie en toegang tot drinkbaar water blijven voor vele families daarom onder druk staan en vormen een blokkade voor de inspanningen van de overheid om armoede uit te roeien.

POLITIEK

Drie jaar voor de Rwandese onafhankelijkheid van België in 1959, verdreven de Hutu’s, de etnische meerderheid in Rwanda, de heersende Tutsi koning. Bij de onafhankelijkheid in 1962, transformeerde Rwanda van een koninkrijk geleid door een Tutsi, naar een republiek met een Hutu president als staatshoofd. Tijdens deze en de daaropvolgende jaren werden duizenden Tutsi’s vermoord en vluchtten zo een 150,000 Tutsi’s naar naburige landen. De kinderen van deze Tutsi vluchtelingen vormden later de rebellengroep ‘Rwandan Patriotic Front’ (RFP), actief vanuit Uganda en het Noorden van Rwanda. Het RFP zou in 1990 een burgeroorlog opstarten die uitmondde in de genocide die begon in april 1994. De genocide werd met steun van de door Hutu’s geleide overheid georkestreerd. Uiteindelijk versloeg het RFP zowel het nationale leger van Rwanda als de Hutu militairen en vestigde het een eenheidsregering onder leiding van president Bizimungu. Het RPF is sinds 1994 de dominantie politieke partij gebleven en kan zowel doorheen het land als ver daarbuiten op steun rekenen omwille van de vrede en stabiliteit die de partij gebracht heeft alsook haar inspanningen voor economische groei.

In 2000 volgde Kagame, een voormalige leider van het RPF, Bizimungu op. In principe wordt de president, die de Eerste Minister en de leden van de Ministerraad aanduidt, elke 7 jaar verkozen door een volksstemming. Hoewel een president oorspronkelijk twee ambtstermijnen aan de macht kon blijven, werd de grondwet (artikel 101) op initiatief van Kagame gewijzigd in 2016 via een referendum. In 2017 werd Kagame herverkozen met 98% van de stemmen. Door deze grondwetswijziging kan hij in principe tot 2034 aan de macht blijven.

De grondwet voorziet in een meerpartijensysteem gebaseerd op democratische verkiezingen, maar in de praktijk pakt dit anders uit, zoals hierboven reeds beschreven. Ook Human Rights Watch rapporteert dat bij wet verschillende vormen van meningsverschillen niet getolereerd worden onder het mom van het verhinderen van een mogelijk nieuwe genocide. Amnesty International lijkt die mening te delen toen ze in haar rapport uit 2014-2015 meldde dat dergelijke wetten worden misbruikt om opsluitingen te legitimeren van mensen die zich beroepen op het recht op vrijheid van vereniging of vrijheid van meningsuiting. Daarnaast berichtte de mensenrechtenorganisatie Freedom House dat de overheid in 2015 de registratie van nieuwe politieke partijen had geboycot en leiders van verschillende bestaande partijen had gearresteerd zodat er geen nieuwe presidentskandidaten ten tonele konden verschijnen in de aankomende verkiezingen. Een overwinning van 98% voor Kagame in 2017 duidt inderdaad naar alle waarschijnlijkheid op het gebrek aan echte oppositiepartijen.

LINK

Geschiedenis Rwanda

GESCHIEDENIS EN CULTUUR

Sinds het midden van de 18^de eeuw werd het Koninkrijk van Rwanda, één van de acht koninkrijken die zich sinds de 15^de eeuw had gevormd in het land en bijzonder belangrijk was. Dit Koninkrijk kende haar hoogtepunt tijdens de 19^de eeuw onder de heerschappij van Koning Kigeli Rwabugiri. Rwabuguri breidde het koninkrijk uit en voerde administratieve hervormingen door, waaronder de ‘ubuhake’. Ubuhake bepaalde dat Tutsi beschermheren een geprivilegieerde status genieten omdat ze hun vee afstaan aan Hutu of Tutsi cliënten in ruil voor economische en persoonlijke diensten. Ook was er de ‘uburetwa’, een leendienst waarbij Hutu’s gedwongen werden te werken voor Tutsi chefs. Deze hervormingen legden de basis van de eerste breuklijnen tussen Hutu’s en Tutsi’s.

Tijdens de Conferentie van Berlijn, de start van het koloniaal tijdperk in 1884, werd Rwanda toegewezen aan Duitsland als onderdeel van Duits Oost-Afrika. Duitsland greep niet direct in op de sociale structuren van het land maar oefende invloed uit via de koning en de bestaande hiërarchie en delegeerde deel van de macht aan lokale chefs. Tijdens de Eerste Wereldoorlog nam België het roer over (van zowel Rwanda als Burundi). De Belgen hanteerden een meer direct koloniaal bestuur, vereenvoudigden en centraliseerden de machtsstructuur en introduceerden grote projecten in onderwijs, gezondheid, openbare werken en landbouw (zoals de introductie van nieuwe gewassen en efficiëntere landbouwtechnieken om hongersnoden in te dijken). Zowel de Duitsers als de Belgen maakten een onderscheid tussen Hutu’s en Tutsi’s waarbij de superioriteit van de Tutsi’s gepromoot werd. Het was wel mogelijk voor gegoede Hutu’s om Tutsi te worden en dus te veranderen van ‘ras’ maar in 1935, met de invoering van de identiteitskaarten, kon niemand meer overstappen naar een ander ras.

Rwanda bereikte uiteindelijk haar onafhankelijkheid op 1 juli 1962 waarna verschillende cycli van geweld tussen Hutu’s en Tutsi’s volgden, die steeds pro Hutu beslecht werden. In 1973 greep Juvénal Habyarimana, op dat moment stafchef van het Rwandese leger en voordien Minister van de Nationale Garde en Politie, de macht met een militaire staatsgreep. Het pro-Hutu beleid ging door maar er waren betere economische perspectieven en minder geweld tegen de Tutsi’s. De Twa, een bevolkingsgroep die slechts 1 % uitmaakte van de bevolking, raakten steeds meer geïsoleerd en de meesten van hen werden bedelaars. Met een stijgende bevolking (een meer dan verviervoudiging op 55 jaar tijd) werd de competitie om land steeds sterker. Het nijpende tekort aan land en de verdeeldheid tussen Hutu’s en Tutsi’s luidden in 1990 de Rwandese burgeroorlog in waarbij het Rwandan Patriotic Front (RPF), een rebellengroep van ongeveer 500,000 gevluchte Tutsi’s, Rwanda binnenviel. In 1993 ging Habyarimana uiteindelijk akkoord met een staakt-het-vuren en tekende hij het Arusha akkoord met de RPF. Maar toen zijn privé vliegtuig neergehaald werd op 6 april 1994 in Kigali, kwam een einde aan het staakt-het-vuren. Dit was het startschot voor de Rwandese genocide waar in amper 100 dagen tijd tussen een half miljoen en een miljoen Tutsi’s, gematigde Hutu’s en Twa’s vermoord werden in georganiseerde aanvallen van de regering. De internationale respons op dit drama was bedroevend laag. Ook bleek achteraf dat de internationale gemeenschap signalen die duidden op wat komen zou, te lang genegeerd had. Kofi Annan, de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties (1997-2006), zei 10 jaar na de feiten er het volgende over: “The genocide in Rwanda should never, ever have happened. But it did. The international community failed Rwanda, and that must leave us always with a sense of bitter regret and abiding sorrow”. Tegen juli kon de RPF de situatie onder controle krijgen. Rwanda begon aan een lange periode van verzoening en zoeken van gerechtigheid waarbij het International Hooggerechtshof voor Rwanda in Arusha (Tanzania) een cruciale rol speelde net zoals de Gacaca, een traditioneel dorpsrechtssysteem dat geherintroduceerd werd. Het Memorial Museum in Kigali herdenkt de genocide en heeft ook aandacht voor andere genocides die in de menselijke geschiedenis hebben plaatsgevonden. Aan de genocide namen ook gewone burgers deel, die soms hun eigen familie en buren vermoordden. Daders en slachtoffers kwamen uit hetzelfde dorp en moesten nadien weer zien samen te leven, terwijl de slachtoffers allemaal één of beide ouders, broers, zussen en andere familieleden gruwelijk hadden zien vermoord worden. Vandaag likt Rwanda nog steeds haar wonden en blijft het moeilijk voor de bevolking anderen te vertrouwen.

Muziek en dans maken een integraal onderdeel uit van Rwandese ceremoniën, festivals, sociale bijeenkomsten en verhalenvertellingen. Het land heeft een groeiende populaire muziekindustrie met als meest populaire genre hip hop, met een mix van dancehall, rap, ragga, R&B en dance-pop. Rwanda heeft nog geen lange geschiedenis van geschreven literatuur maar heeft wel een sterke mondelinge traditie van poëzie en volksverhalen. De Rwandese genocide resulteerde in het ontstaan van geschreven literatuur door getuigen, essays en fictie door een nieuwe generatie. De genocide was ook onderwerp van een reeks films zoals Hotel Rwanda, Shake Hands with the Devil, Sometimes in April, and Shooting Dogs.

De laatste zaterdag van elke maand in Rwanda, is umuganda, een nationale ochtend van verplichte gemeenschapsdienst tussen 8 en 11 uur. Iedereen tussen 18 en 65 die het fysiek aankan, wordt verwacht een gemeenschapstaak uit te voeren zoals het schoonmaken van de straat of huizen bouwen voor kwetsbare mensen.

Hét nationale gerecht van Rwanda bestaat niet echt. Rwanda kent verschillende gerechten zoals Ugali, een soort pap gemaakt van maïs en water, wat in heel Oost-Afrika wordt gegeten. Isombe wordt gemaakt van gestampte cassave bladeren en geserveerd met gedroogde vis. Matoke is gemaakt van gebakken of gestoomde bakbananen en zo zijn er nog gerechten op basis van lokale landbouwproducten. Vlees is een zeldzaamheid voor de meeste Rwandezen en vis, voornamelijk Tilapia, is voor diegene die dicht bij een meer wonen.

Qua religie is Rwanda overwegend een Romaans katholiek land, hoewel er na de genocide veel bekeringen waren naar het Evangelisme en in mindere mate naar de Islam. Volgens een telling uit 2012 beschouwt 43,7% zichzelf als Romaans katholiek, 37,7% protestant, 11,8% Seventh Day Adventist (een strekking uit het protestants christendom) en 2% moslims. De resterende 4,8% gaf geen religie op, gaf aan niet gelovig te zijn of houdt er een traditioneel geloof op na.

Voetbal is Rwanda’s meest populaire teamsport. Het Ministerie van Sport in Rwanda promoot sporten onder alle lagen van de bevolking én voor alle leeftijden, en doet dit met succes. Sport wordt ook gezien als een middel om vriendschappen aan te moedigen en te bouwen aan vrede en harmonie. Mathias Ntawulikura and Abdul Sibomana zijn bekende Rwandese atleten.

GEOGRAFIE

Rwanda ligt in Oost-Afrika, een tikkeltje ten zuiden van de evenaar en wordt volledig omsloten door land. Het grenst in het noorden aan Uganda, in het oosten aan Tanzania, in het zuiden aan Burundi en in het westen aan de Democratische Republiek Congo. Met een oppervlakte van 26,338 km² is het als vierde kleinste land in Afrika een beetje kleiner dan België.

Lake Kivu is (met een maximale diepte van 480 meter) het grootste meer van het land en maakt deel uit van het Afrikaanse Grote Merengebied die zich bevinden in de East African Rift. Rwanda telt niet alleen veel meren maar ook veel bergen, vandaar de bijnaam: “Pays des mille collinnes”. Het gebergte bevindt zich vooral in het midden en westen van het land en maakt deel uit van Albertine Rift Gebergte, dat zich uitstrekt over bijna de hele westelijke grens. De hoogste pieken bevinden zich in het Virunga vulkaangebergte met als hoogste punt de Karisimbi berg op 4507 meter. Terwijl het midden en westen van het land vooral heuvelachtig is, wordt het oosten gekenmerkt door savanne, vlaktes en moerassen.

Rwanda kent een gematigd tropisch klimaat: de nabijheid van de evenaar (met de bijhorende hitte) wordt gecompenseerd doordat het hoog gelegen is. Daardoor liggen de temperaturen lager dan in de meeste evenaarslanden. Verder zijn er twee regenseizoenen: het eerste, lange regenseizoen loopt van februari tot juni en het tweede, kortere regenseizoen van oktober tot december. Door de opwarming van de aarde is het patroon van de regenseizoenen veranderd waarbij het aantal dagen regen lager ligt maar de frequentie van stortregen – vaak nefast voor de landbouw – toegenomen is. Beide fenomenen, minder regendagen en meer stortregens, treft de landbouw hard omdat het de productiviteit naar beneden haalt.

LINKS

Maps of the World: Rwanda: website met interessante kaarten van Rwanda.